Hayatımızda niyetin aktif olmadığı hiçbir alan yok. Hem gündelik gereksinimlerimizin karşılanması hem de özel ilgiler, meslekler, uzmanlıklar düşünme gücümüzle mümkün oluyor. Düşünme gücüne sahip olmayan bir obje esasen insan da olamaya-cağından insan olmak, zarurî olarak düşünerek var olmayı gerektiriyor. Lakin fikir sözünü daha özel bir manada da kullanıyoruz: Bir periyoda ve birçok devri içeren uzun bir sürece damgasını vuran sıkıntılar hakkında tefekkür etmek. Bu sıkıntılar hayata bakışımızı, insani dünyayı nasıl inşa edeceğimizi, kendimizden ve diğerlerinden beklentilerimizi ya da âlem ve İlah tasavvurumuzu derinden tesirler. Bu kabil sıkıntılar da kendi içinde epey farklılık arz eder. Meseleler hakkında düşünmek kesinlikle bir krizde olmayı gerektirmez. Zira büyük sıkıntılar, bir kuşağın başka jenerasyon ismine düşünüp belgeyi kapatacağı sorunlar değildir. Münasebetiyle her jenerasyonda yine ele alınması, en azından mevcut birikimin ve birikime dair farkındalığın eksilmeye uğramadan jenerasyondan kuşağa aktarılması gerekir. Ama kriz vakit zaman rastgele bir alanda büyük sıkıntılar hakkında düşünme kabiliyetine sahip herkesin hissedeceği bir noktaya varır. Bu türlü durumlarda aslında fikir krize düşer. Pekâlâ, bir niyet krizini öteki kriz çeşitlerinden ayıran nedir? Aşağıda bu soruya karşılık olacak bir tanım yapacağım.

Eğer bir sorun, muhakkak bir devrin hâkim anlayışı ve tutumu içinde çözülemeyecek düzeye ulaşmışsa orada bir niyet krizi var demektir. Yaşadığımız devirden buna iki örnek vereyim.

Dünyada faizli yarar üzerine kurulmuş bir iktisadi sistem var. İslam, Türkçeye faiz olarak çeviri ettiğimiz ribâyı yasaklıyor. İktisat hocaları mevcut faizin İslam’ın yasakladığı ribâ ile birebir olup olmadığı hakkında farklı kanaatlere sahip olabilir. Hususumuz bu değil. Şayet İslam’ın yasakladığı ribâ, şu anda cari olan faize denk geliyorsa bir Müslüman için iktisadi niyet krizde demektir. Çünkü mevcut iktisadi anlayış ve uygulamaların içinde kalarak bu sorunun çözülmesi mümkün değildir.

Yine klasik devirde ahlâk niyeti, metafizik üzerine kurulur. Yunan ideolojisinde ahlâkın tabanını metafizik araştırmalar oluşturduğu üzere ahlâklı bir hayatın gayesi de temel itibariyle metafizik amaçlara ulaşmaktı. Tıpkı biçimde İslam periyodu nazariyatında ahlâk, ideolojinin metafiziği veya kelâm yahut nazarî tasavvuf üzerine kuruluyordu. Bütün bunların gerisinde de nübüvvet inancı vardı. Ahlâklı bir hayatın hem temelini oluşturan hem de ufkunu belirleyen şey, metafizik kavrayıştı. Yunan devrinde metafizik, İslam devrinde de felsefî metafizik, kelam ve nazarî tasavvuf periyodun üst bilimleriydi. Yani bunlar, bilimler hiyerarşisinin en üstünde bulunuyordu; insan merakının bir biçimde ilgilenip pahalı bulduğu ancak bilim kabul edilmeyen araştırma alanları değildi. Bilhassa 18.ci yüzyılın ikinci yarısından itibaren Batı bilim ve ideolojisindeki gelişmeler, metafiziği bilim olmaktan çıkarıp bir araştırma alanına dönüştürdü. Süreç içinde ahlâk niyeti metafizik tabanını kaybetti. Geldiğimiz noktada hâkim bilim ve ideolojinin içinde kalarak bu krizin aşılması mümkün görünmemektedir.

Örnekleri çoğaltmak hatta verilen örnekleri de tartışmak mümkün fakat tanımın anlaşılması için bu kadarı kâfi sanırım. Yalnızca fikir kriziyle ilgili iki konuya dikkat çekmek istiyorum.

Birincisi: Niyet krizinin tespiti için ilgili alanda hâkim anlayış ve hallerin kabiliyet ve hudutlarına vakıf olmak gerekir. Bu sebeple fikir krizi tespiti, yalnızca bir hoşnutsuzluğun, haksızlığın, gidişat bozukluğunun fark edilmesi değildir, mevcut gidişatı değiştirmediğimiz sürece sorunun çözülemeyeceğinin kavranmasıdır.

İkincisi: Niyet krizlerinin tahlili, mevcut anlayış ve tertibe ters görünen, onun dışına çıkıp çarkına çomak sokan, muvaffakiyetleri uğruna zehirleyici zayıf noktalarını görmezden gelmeyi engelleyecek ve insanları ayıltacak çözümlemeler yapan ve insanlara umut vadeden âlâ hesaplanmış niyet, yaklaşım ve stratejilere gereksinim duyar.

Özellikle on dokuzuncu ve yirminci yüzyılda İslam dünyasındaki âlim ve aydınların uğraştığı meseleleri bu ölçüye vurarak kıymetlendirmek mevcut krizlerimizin anlaşılması ve çözülmesinde nasıl bir birikim tevarüs ettiğimizi daha besbelli hale getirebilir.